بشر به طور طبیعى در طول زندگى در این جهان با نگرانى ها و اضطراب هاى بسیارى رو به رو بوده و همواره جهت پیروزی بر آنها و از میان بردن عوامل پیدایش آنها کوشیده است. از سویی دیگر، امید به آینده و دستیابی به آرامش، ارتباط عمیقی با نوع جهان بینی هر فرد دارد، چنان که اگر فردی فلسفه و هدف زندگی خویش را بر مبنای پوچ گرایی قرار دهد، گریزی از ناامیدی نخواهد داشت، چرا که حیات او محدود به وقایع و حوادث فعلی زندگی اوست. به همین دلیل پرداختن به باورها و بینش های هر فرد نسبت به جهان و دنیای پیرامون خویش، از این منظر می تواند گره گشای بسیاری از مشکلات بشر متمدن امروزی باشد.
پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که تأثیر محوری وحدت معبود و نیز نگرش مثبت نسبت به مرگ در ایجاد و تحکیم امید انسان چیست؟ به دیگر بیان، فرهنگِ معادپروری تا چه اندازه در ایجاد و پرورش روح امید مؤثر است؟ و در پایان بدین نکته راه یافته که چون طبق آموزه های قرآن کریم، امید واقعی در ارتباط با «الله» است، از این رو توجه به معاد و زندگی پس از آن سبب آگاهی و ایجاد روح امید در آدمی و تلاش در جهت ایجاد زمینه های مناسب جهت رشد و ترقی می گردد و سدّی مستحکم در برابر بحران هویت جوان و نوجوان امروزی خواهد بود.

امید / معاد / رستاخیز / قرآن / مرگ

در عصر اطلاعات و هزاره سوم، به رغم رشد تکنولوژی و پیشرفت های سریع فناوری، یکی از مشخصه های بارز و عینی در رفتار عموم مردم جامعه مخصوصاً جوانان، ضعف امید و امیدواری به زندگی و آینده است. بشر متمدن امروزی گرچه به ظاهر مرفه می نماید، اما بیش از گذشته افسرده، ناامید و تنهاست. از دیگر سو، چون آدمی به حقیقت وجود خویش و اسرار درونش شناخت کامل ندارد و تمامی عوامل دردها و رنج های مهلک روانی و راه های پیشگیری از آنها را نمی داند، از این رو ناگزیر است برای شناخت حقایق مربوط به وجود خود و نیز آفات و امراض نفسانی و روش درمان و یا پیشگیری از آنها، از تمسک به دین بهره گیرد و خط سیری را تعقیب نماید که بینش الهی آن را مشخص ساخته است؛ زیرا تنها اوست که می تواند داروها و روش های درمان و پیشگیری های مربوط به آفات و بیماری ها را (که از وجود روح ناامیدی در آدمی سرچشمه می گیرند) ارائه نماید.
اما احساس امنیت و آرامش و داشتن امید به آینده در دین اسلام، به عنوان کامل ترین و جامع ترین دین الهی (بقره/۱۳۷)، در سطحى گسترده تر مورد توجّه قرار گرفته و بخش وسیعى از آموزه هاى این دین به آن اختصاص یافته و افزون بر ارائه تعریفى جامع از آن، به راهکارهاى روانى و رفتارى فراوانى براى دستیابى به این نیاز اصیل بشرى پرداخته است که اعتقاد به معاد و فرجام آدمی یکی از بهترین این راهکارهاست و اگر آدمی از این نظر نسبت به آینده امیدوار نباشد و زندگی را تنها در این دنیای مادّی محصور بداند، به طور طبیعی رفتاری بیرون از عرف طبیعت انسانی از خود بروز می دهد که حتی در جهت دادن جامعه به سمت ناامیدی و افسردگی نیز بی تأثیر نخواهد بود. از این رو اعتقاد به معاد و زندگانی پس از مرگ، ضمن ایجاد آرامش در درون آدمی، نقش اساسی و تعیین کننده ای در جهت دادن به رفتار انسان در کلیه زمینه های زندگی ایفا می کند.
به همین دلیل در این پژوهش سعی شده نتایج و آثار ایمان به معاد در ایجاد و تحکیم روح امید در آدمی با استفاده از آیات قرآن کریم و تفاسیر معتبر مورد بررسی قرار گیرد، چرا که در بینش قرآن کریم نیز امید به لقای الهی در روز رستاخیز، علاوه بر اینکه زمینه پیدایش عمل صالح و بستر مناسبی برای داشتن فرهنگ معادباوری در زندگی است (کهف/۱۱۰)، ریشه یأس و ناامیدی را که آفت جان انسان هاست، می سوزاند (عنکبوت/۲۳) و آسودگی خاطر و راحتی در برخورد با مشکلات دنیوی را برای مؤمنان به ارمغان خواهد آورد (بقره/۲۲۳). از این رو خداوند، مؤمنان را با صفت امیدواری به رحمت الهی می ستاید (بقره/۲۱۸) و ناامیدی از رحمتش را به کافران نسبت می دهد (یوسف/۸۷).

تمامی عقاید دینى در رفتار انسان مؤثر است، هر چند تأثیر آنها یکسان نیست. از میان عقاید دینى، اعتقاد به رستاخیز و معاد، یکى از نافذترین و مؤثرترین باورها در جهت دادن به رفتار آدمى و افزایش روحیه امیدواری در اوست. چنین عقیده اى نقش شایانى در پرورش روح انسان دارد و آثار تربیتى شگرفى در زندگى فردى و اجتماعى او به ارمغان می آورد، چرا که انسان فطرتاً جویاى سعادت خویش است؛ از تصوّر وصول به سعادت غرق در مسرّت می گردد و از فکر یک آینده شوم و مقرون به محرومیت، لرزه بر اندامش می افتد و سخت دچار دلهره و اضطراب می گردد. بنابراین توجه به مرگ و زندگانی پس از آن، سبب آگاهی و ایجاد روح امید در آدمی و تلاش در جهت ایجاد زمینه های مناسب جهت رشد و ترقی می گردد.
به طور کلی آنچه مایه سعادت انسان می گردد، دو چیز است: یکى تلاش و دیگرى اطمینان به شرایط محیط. تکلیف انسان با خودش روشن است. از این ناحیه اضطرابى دست نمی دهد؛ زیرا اضطراب از شک و تردید پدید می آید. انسان درباره آنچه مربوط به تلاش خویش است، شک و تردید ندارد. آنچه که انسان را به اضطراب و نگرانى و نیز ناامیدی می کشاند و آدمى تکلیف خویش را درباره آن روشن نمی بیند، جهان است؛ آیا کار خوب فایده دارد؟ آیا صداقت و امانت بیهوده است؟ آیا پایان کار همه تلاش ها و انجام وظیفه ها محرومیت است؟ اینجاست که دلهره و اضطراب در مهیب ترین شکل ها رخ می نماید.
خداوند در آیه (اللَّهُ یَتَوَفَّى الأنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَى عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الأخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) (زمر/۴۲) از مرگ با عنوان «توفی»، یعنی گرفتن کامل جان انسان توسط فرشتگان یاد می کند. بدین معنا که مرگ نابودی نیست، بلکه دروازه ورود انسان از یک جهان به جهان دیگر است. بر اساس این بینش، یاد مرگ برای مؤمنان به عنوان مقصد زندگی دنیوی و آغاز زندگانی اُخروی، آسودگی خاطر و راحتی در برخورد با مشکلات دنیوی را در پی دارد، چرا که انسان های شایسته با مرگ به ملاقات خداوند می رسند؛ (وَ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ اعْلَمُواْ أَنَّکُم مُّلَاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِین‏)(بقره/۲۲۳). از این رو یکی از محوری ترین راهکارهای مقابله با فشارهای روانی و دستیابی به آرامش و افزایش روحیه امید و امیدواری به آینده، ایجاد نگرش مثبت نسبت به مرگ و اعتقاد به معاد است.
ایمان به معاد، ریشه یأس ها و ناامیدی ها را که آفت جان انسان هاست، می سوزاند و انسان را امیدوار می سازد که هیچ یک از اعمال نیک او از صفحه هستى پاک نمی شود و مصائب و ناکامی هایش در این دنیا، هیچ کدام بى پاسخ نخواهند ماند. شخص معتقد به معاد عقیده دارد که زندگى به این جهان ماده خلاصه نمی گردد، بلکه انسان پس از مرگ، زندگى دیگرى در پیش دارد و در آنجا به بسیارى از خواسته ها و آرزوهاى مناسب خود نایل می شود. از نظر قرآن نیز حیات باقیه و زندگانى جاوید و سعادت ابدى در آخرت است؛ (یَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الآخِرَهَ هِیَ دَارُ الْقَرَارِ)(غافر/۳۹). در آنجا آسایش، آرامش و امنیت مطلق وجود دارد؛ (لَهُمْ دَارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ)(انعام/۱۲۷) و افراد احساس کمبود و محرومیت و ناامیدی نمی کنند، چرا که در آن بهشت، آنچه دل ها می خواهد و چشم ها از آن لذت می برد، موجود است؛ (وَفِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الأنْفُسُ وَتَلَذُّ الأعْیُنُ) (زخرف/۷۱). در آنجا هیچ گونه کمبودى احساس نمی گردد و احساس محرومیتى هم اگر انسان در این دنیا احساس می کند، با یادآورى نعمت هاى عالم آخرت برطرف می گردد، چرا که شخص مؤمن، امیدوار است که در آن جهان از نعمت هاى الهى برخوردار گردد.
بنابراین یکی از مهم ترین اثرات یاد معاد در دنیا، آرامش و آسایش خاطر و به عبارت کوتاه تر، رسیدن به آرامش دنیوی است، چرا که در زندگانی دنیا هم آرزوهای بلند و هم یأس های عمیق در کمین انسان نشسته‏اند که هر دو کشنده‏ و تهدیدکننده زندگی‏اند و آنچه هر دو را در بند می‏کند، یاد مرگ است. یاد مرگ هم بر «آمال» و هم بر «آلام» که هر دو بی‏حد و اندازه جلوه می‏کنند، حد می‏زند و آنها را از آنچه که هستند، کوچک نشان می‏دهد و تاب و طاقت آدمی را افزایش می‏دهد و او را بر ادامه زندگی قادر می‏سازد. یاد معاد روح حیوانی انسان را مهار و هوس‏های کاذب آن را تعدیل می‏کند و از سردرگمی بی نهایت به هدف نهایی سوق می‏دهد، زیرا کسی که ایمان به آخرت دارد و عمل صالح انجام دهد، هیچ ترسی از گذشته و آینده ندارد؛ (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ)(بقره/۲۷۷).
از طرف دیگر، آدمی همواره در زندگى با مشکلات، مصیبت ها و گرفتارى هایى مواجه است که رهایى از آنها ممکن نیست و در بعضی موارد نیز، قدرتى براى مبارزه با آنها ندارد و اگر براى مشکلات فوق راه حل مناسبی نیابد، در زندگى دچار سرخوردگى و ناامیدی می گردد، که گاه دست به خودکشى می زند. اما اعتقاد به معاد و امید به فرارسیدن آن، سبب آرامش و تحکیم پایه های امید در آدمی می گردد.
در کنار یاد معاد، صفات برجسته اخلاق و وارستگی به کمال لازم می‏رسند. کسی که بیشتر به یاد معاد و قیامت باشد، قلب او خاشع و دلش شکسته می‏شود؛ (وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاهِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلا عَلَى الْخَاشِعِینَ*الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ‏)(بقره/۴۶-۴۵) و بهتر می‏تواند در مقابل امر خداوند تسلیم باشد. حتی قرآن یکی از صفات نمازگزاران خاشع را تصدیق قیامت می‏داند؛ (الَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ...وَالَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ*وَالَّذِینَ هُمْ مِنْ عَذَابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ)(معارج/۲۷-۲۳) و انسان بااخلاق در مقابل رفاه‏طلبی، اسراف، اتراف، خوش گذرانی، سرگرمی‏ها، هوسرانی، ثروت اندوزی بی حد و مرز به صورت سنجیده و در راستای اهداف الهی برخورد می‏کند؛ (تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَلا فَسَادًا وَالْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ) (قصص/۸۳).
همچنین ایمان به معاد، چهره وحشت‏انگیز مرگ را که همیشه به صورت کابوسی بر افکار انسان ها سنگینی داشته و آرامش را از آنها سلب کرده، دگرگون می‏سازد و آن را از مفهوم فنا و نیستی به دریچه‏ای به سوی جهان بقا تغییر می‏دهد. امیرمؤمنان علی (ع) یاد مرگ را اصلاحگر انسان و تربیت‏کننده روح بشر می‏خوانند و می‏فرمایند: «أَلا فَاذْکُرُوا هادِمَ اللَّذَّاتِ وَ مُنَغِّصَ الشَّهَوَاتِ وَ قَاطِعَ الْأُمْنِیَّاتِ عِنْدَ الْمُشَاوَرَه لِلأعْمَالِ الْقَبِیحَه» (دیلمی، ۱/۹۱)؛ به هنگام تصمیم بر کارهای زشت، مرگ را که نابودکننده لذت ها و مکدرکننده شهوت و قطع کننده آرزوهاست، به یاد آورید.
در تعالیم اسلامى سفارش شده است که مسلمانان از پدیده مرگ غافل نباشند. پیامبر (ص) می فرمایند: «زیرک ترین مردم کسى است که بیشتر به یاد مرگ باشد.» (همان، /۸۴)
در لابلاى داستان هاى قرآن نیز از آثار تربیتى ایمان به معاد می توان نمونه هایى را سراغ گرفت؛ از جمله:
۱ـ لقمان حکیم در اندرزهاى حکمت آموز خود به فرزندش، انگشت بر همین موضوع می گذارد و به وى چنین توصیه می کند: (یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَکُ مِثْقَالَ حَبَّهٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَهٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الأرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ) (لقمان/۱۶).
این آیه اشاره به این است که اعمال نیک و بد هر قدر کوچک و کم ارزش و هر قدر مخفى و پنهان باشند، همانند خردلى که در درون سنگى در اعماق زمین یا در گوشه اى از آسمان ها مخفى باشد، خداوند لطیف و خبیر که از تمام موجودات کوچک و بزرگ در سراسر عالم هستى آگاه است، آن را براى حساب و پاداش و کیفر حاضر می کند و چیزى در این دستگاه گم نمی شود.
توجه به آیه فوق موجب می شود که انسان در برابر کسانی که در حق وی ظلم و ستم می کنند و او ناتوان از بازخواست آنهاست، خود را نبازد و به امید خداوند و معاد، از اندوه و افسردگی رهایی یابد. قرآن کریم در قالب این تصویر بدیع و زیبا، علم و آگاهى الهى و حساب و کتاب دقیق قیامت را چنان روشن ترسیم نموده است که چشم انداز آن، روح انسان را متأثّر می سازد و درک حقیقت آن، هر وجدان بیدارى را تحت تأثیر قرار می دهد و او را به مراقبت نسبت به تک تک اعمال خویش فرا می خواند.
۲ـ در صحنه اى دیگر «مؤمن آل فرعون» را می بینیم که قوم خود را مخاطب قرار داده، می گوید: (مَنْ عَمِلَ سَیِّئَهً فَلا یُجْزَى إِلا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ یُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ حِسَابٍ)(غافر/۴۰).
او در این سخن حساب شده اش، از یک سو به عدالت خداوند در مورد مجرمان اشاره می کند که تنها به مقدار جرمشان جریمه می شوند و از سوى دیگر، اشاره به فضل بى انتهاى او دارد که در مقابل یک عمل صالح، پاداش بى حساب به مؤمنان داده می شود و هیچ گونه موازنه اى در آن رعایت نخواهد شد؛ پاداشى که هیچ چشمى ندیده و هیچ گوشى نشنیده و حتى به فکر انسان خطور نکرده است. به هر حال او با این سخن کوتاه خود، این واقعیت را بیان می کند که متاع این جهان گرچه ناچیز و ناپایدار است، ولى می تواند وسیله رسیدن به پاداش بى حساب گردد و چه معامله اى از این پرسودتر.
بنابراین اعتقاد به معاد و جهان پس از مرگ تأثیری بس شگرف در روحیه انسان دارد، به گونه ای که خداوند در قرآن، یاد مرگ و تمنای آن را یکی از ویژگی های مؤمنان واقعی و کسانی که دارای ایمانی راستین و ثابت اند، معرفی می کند، چرا که اینان از مرگ نه تنها نمی ترسند، بلکه آن را بهترین وسیله برای حصول به آرزوهای خود می دانند و پیوسته آن را از خداوند تقاضا می کنند.
به دیگر بیان، چون امور طبیعى و مادّى و دنیوی غالباً پرده و حجابی بین خداوند و دوستانش است و مانعی است برای اینکه انسان به طور شایسته به مبدأ خود توجه نماید و با او انس گیرد، بنابراین لازمه دوستى حق تعالى، آرزوى مرگ است و کسانی که تنها تصور می کنند دارای ایمانی پایدار و ثابت اند، اما در دل هیچ اشتیاقی برای وصول به محبوب خود ندارند، ایمانشان از سر صدق نیست و برای حصول به ایمان واقعی، همچنان باید تلاش نمایند، چرا که نترسیدن از مرگ و آرزوی آن را در دل پرورانیدن، نشانه صدق و یقین ایشان است، کاری که یهود از آن (بر خلاف ادعاهای خود) سر باز زدند؛ (قُلْ إِنْ کَانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الآخِرَهُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَهً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ*وَلَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ*وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَیَاهٍ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَهٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ)(بقره/۹۶-۹۴).
مولوی در این باره می گوید:
شد هواى مرگ طوق صادقان *** که جهودان را بدان دم امتحان
بنابراین امید به آینده برای انسان موحّد جلوه بهتر و صحیح تری دارد و حتی در برخی آیات قرآن، اعتقاد برابر با امید معرفی شده است، آنجا که برای بیان اعتقاد به معاد از عبارت «امید به معاد» استفاده می کند: (وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الآخِرَ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ)(عنکبوت/۳۶).
توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که گرچه امید بستن به روز قیامت از امید بستن به خداوند جدا نیست، لیکن چون انتظار روز رستاخیز، روز تعیین سرنوشت است، قیامت و معاد مستقلاً از متعلقات امید شمرده شده اند (طباطبایی، ۱۶/۱۲۶). از سویی دیگر خداوند در آیه ۱۱۰ سوره کهف، پیروی از دین را مشروط به رجا و امید به معاد نموده، نه یقین به معاد، به این دلیل که تنها احتمال بودن معاد و امید به فرار سیدن چنین روزی، کافی است که آدمی را به پیروی از دین وادار سازد، چرا که دفع ضرر احتمالی واجب است (همان، ۱۳/۴۰۵). به همین دلیل آن که به روز رستاخیز امید دارد، به فساد روی نمی آورد، بلکه در پی اصلاح آخرت خویش و جامعه گام بر می دارد تا با پرونده ای سفید در روز قیامت در محضر داور جهان هستی حضور یابد.
در سوره ممتحنه نیز می خوانیم: (لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِیهِمْ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الآخِرَ وَمَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ)(ممتحنه/۶). در آیه فوق که سخن از ابراهیم (ع) و همراهان او به عنوان پیشواى بزرگ و مورد احترام همه اقوام است، منظور از امید به خدا، امید به ثواب خدا در برابر ایمان به اوست و منظور از امید به آخرت، امید به پاداش هایی است که خداوند وعده آن را به مؤمنان داده. از این رو امید به آخرت کنایه است از ایمان به آخرت. (همان، ۱۹/۲۳۳)
بنابراین طبق دو آیه اخیر، حقیقت «امید به آخرت» در آیات قرآن کریم، «ایمان به آخرت» معرفی شده است. از این رو می توان گفت امید در بینش قرآن به معنای ایمان است و کسی که ایمان دارد، اعتقاد و امید راسخ نیز دارد. در چنین فردی، ناامیدی هرگز نمی تواند نفوذ نماید.

به طور کلی نگرش های آدمی در مورد مرگ متفاوت است. این نگرش ها را می توان به صورت زیر به طور خلاصه بیان نمود:
۱ـ انکار کننده: اولین نگرش در مورد مرگ نگرش انکار کننده است که اجتناب مدار می باشد؛ بدین معنا که شخص نه تنها به مرگ اعتقاد ندارد، بلکه همواره آن را انکار می کند.
۲ـ پذیرنده: در این نگرش، مرگ به عنوان جزئی از زندگی است.
۳ـ مشتاقانه: طبق این نگرش، مُردن راه حلّی برای حل تعارضات درونی (خودکشی) است.
۴ـ مبارزه جویانه: در این نگرش، فرد به دلایل مذهبی و اعتقادی به مبارزه با مرگ می رود، زیرا اعتقاد و باور به معاد چنان تحوّل عظیمی در روح و اندیشه انسان ایجاد می‏کند که نه تنها از فشارهایی که در راه انجام مسئولیت ها بر او وارد می‏آید رنجی نمی‏برد، بلکه از آن استقبال می‏کند و همچون کوه در برابر حوادث می‏ایستد، در برابر بی‏عدالتی ها تسلیم نمی‏شود، چرا که مطمئن است کوچک ترین عمل نیک و بد، پاداش و کیفر دارد و بعد از مرگ به جهانی وسیع‏تر که خالی از هر گونه ظلم و ستم است، انتقال می‏یابد و از رحمت و الطاف پروردگار بهره‏مند می‏شود؛ (وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ*فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ*یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ)(آل عمران/۱۷۱- ۱۶۹) (معتمدی، /۸۹).
به حلاوت بخورم زهر که شاهد ساقی است *** به ارادت بکشم درد که درمان هم از اوست
بنابراین اعتقاد به معاد نقش بسزایی در جهاد و مبارزه و افزایش روحیه مبارزه جویانه در آدمی دارد و اگر حس جهاد و مبارزه و شهادت طلبی در درون جامعه‏ای حکمفرما باشد، آن جامعه از گزند دشمنان محفوظ می‏ماند. اگر کسانی در چنگال آرزوهای دراز و هوای نفس گرفتار باشند، به هزاران بهانه متوسل می‏شوند تا از جهاد و جنگ بگریزند؛ (فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ وَکَرِهُوا أَنْ یُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَقَالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کَانُوا یَفْقَهُونَ)(توبه/۸۱).
حضرت علی (ع) هنگامی که سپاهیانش را به جبهه حق علیه باطل دعوت می‏کرد، گروهی می‏گفتند: اکنون هوا سرد است، صبر کنید هوا گرم شود. گروهی دیگر می‏گفتند: اکنون هوا گرم است و در تابستان جای جنگ و نبرد نیست. حضرت در جواب آنها فرمودند: کسی که با حرارت و برودت دنیا نمی‏تواند صبر کند، در برابر حرارت قیامت چگونه صبر می‏کند؟ (نهج البلاغه، خطبه ۲۷). آنچه جنگ‏های پیامبر را به پیروزی رساند و آنچه حادثه کربلا را آفرید و آنچه هشت سال دفاع مقدس را در ایران به وجود آورد، امید، اعتقاد و ایمان به معاد بوده است.
طبق گفته های دانشمندان غربی نیز آدمی به این اعتقاد نیاز دارد که در ورای این عالم محسوس، عالم دیگری وجود دارد که غرق در معنویت است و همین اعتقاد است که سبب می‏گردد تا به افرادی که بدان پایبند هستند، در برابر حوادث نیرو و قدرتی عظیم ارزانی دارد (رضایی اصفهانی، /۱۸۶) و به راستی چه اعتقادی مانند این خواهد توانست تا در یورش سختی ها و دگرگونی های روزگار، به انسان ثبات قدم بخشد و همچون لنگری مطمئن، کشتی طوفان زده روح انسان را در حوادث و بلایا از تلاطم باز دارد.
شهید مطهری نیز از حالت روحی و روانی خاصی تحت عنوان «نشاط شهادت» یاد می کند و منطق شهادت را سوختن و حل شدن در اجتماع برای احیای جامعه می داند. (معتمدی، /۹۱)
این نوع نگرش نسبت به مرگ در آیات قرآن نیز مورد ستایش قرار گرفته و خداوند در بسیاری از آیات، از راه های مختلف، همچون برشمردن خصوصیات زندگانی اخروی شهیدان و مبارزان راه حق، به تشویق این افراد پرداخته است و بارها و بارها سفارش و توصیه می کند که شهیدان نمرده اند، بلکه نزد خداوند زنده اند و از نعمت های او در جوارش بهره می برند. آیات زیر به این حقیقت اشاره کرده اند: (وَلا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِنْ لا تَشْعُرُونَ) (بقره/۱۵۴)؛(وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ)(آل عمران /۱۶۹).
به طور کلی یکی از چیزهایی که در تمامی جنگ های دنیا وجود دارد، ترس از شکست و سختی های پس از آن و یا ترس از کشته شدن و مرگ است. از این رو بحران روانی یک رزمنده قبل از ورود او به صحنه نبرد آغاز شده و تا زمانی که دار فانی را وداع گوید، ادامه خواهد داشت. دیدن سهمگین ترین صحنه ها و وقایع تلخ و جانگداز در میدان نبرد باعث ایجاد مشکلات جسمی و روانی فراوانی در انسان می شود. از جمله این مشکلات، ناامیدی و ترس از مُردن و به طور کلی عدم خوش بینی نسبت به آینده است که این خود سبب می گردد انسان به فردی ناامید و افسرده که برداشتی غلط، ناقص و محدود از محیط دارد، تبدیل شود. کمک به کاهش این اختلالات و افزایش سلامت روانی از طریق تحکیم روح امید در نهاد آدمی، به انسان افسرده و ناامید کمک می کند تا به اصلاح برداشت های خود بپردازد و به بینشی جدید دست یابد و بهترین کسی که می تواند این مهم را انجام دهد، خداوند است.
در آیه (وَلا تَهِنُوا فِی ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لا یَرْجُونَ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا)(نساء/۱۰۴) «و در راه تعقیب دشمن، (هرگز) سست نشوید! (زیرا) اگر شما درد و رنج مى‏بینید، آنها نیز همانند شما درد و رنج می‏بینند ولى شما امیدى از خدا دارید که آنها ندارند و خداوند، دانا و حکیم است.» نیز خداوند با هدف زنده نگه داشتن روحیه تلاش و پشتکار در رزمندگان و یاران پیامبر (ص) ، بر امیدوارى نسبت ‏به آینده و انتظار فرا رسیدن گشایش از سوى خدا سفارش کرده و مؤمنان را از هرگونه یأس و ناامیدى بر حذر داشته است، چرا که در صحنه های نبرد، امید به خداوند بزرگ‏ترین اهرم حرکت و سرمایه‏ روحى رزمنده است؛ یا شهادت و سعادت، یا پیروزى بر دشمن.
به دیگر بیان، خداوند در آیه فوق در صدد روحیه دادن به مؤمنان و انسان های راستین از طریق مقایسه‏ دردهاى خود با رنج های دیگران و امید و توجّه به امدادهاى الهى و آگاهىِ اوست (فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ)، زیرا مسلمانان امیدهاى گونا‏گون از خداوند دارند؛ امید به امدادهاى غیبى، پیروزى، مرعوب شدن دشمن، پاداش‏هاى معنوى و امثال آن، و به آنان بیان می کند که فضیلت شما بر آنها این است که نور ایمان و حقیقت تقوا در قلبتان نفوذ کرده که این خود چنین ایجاب می نماید که در اعمالتان امیدوار به رحمت الهى و فیوضات اخروى، اضافه بر شرافت و منافع دنیوى باشید. ولی دشمنان شما چنین امیدى ندارند، بلکه تنها براى منافع ناچیز دنیوى و به دست آوردن غنایم و پیروزی خیالى، خود را به زحمت می اندازند. (طباطبایی، ‏۵/۶۴؛ طیب، ‏۴/۱۹۱؛ مغنیه، ۲/۴۲۸؛ گنابادی، ‏۲/۴۹؛ میبدی،‏ ۲/۶۷۱)
استدلال خداوند در آیه فوق بدین صورت است که همان طور که شما ناراحت مى‏شوید، آنها نیز ناراحت مى‏شوند و شما حال بدترى از حال دشمنان خود ندارید، بلکه شما مرفّه‏تر و خوشبخت‏تر از کفارید، زیرا شما به خداوند بزرگ امید دارید که او در این جهان به شما پیروزى و ظفر بخشد و به واسطه این سختی ها و دردها و زخم ها، در عالم دیگر به شما پاداش دهد، چرا که او ولىّ مؤمنین است؛ (وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنینَ)(آل عمران/۶۸) و شما نیز از مؤمنین هستید. ولی دشمنان شما در مقابل این جراحت ها و زخم ها، امید هیچ گونه پاداشى از جانب خداوند متعال ندارند و در نتیجه در عمل خود نشاط ندارند و کسى نیست که رسیدن آنان به هدف را ضمانت کند و این، تفاوت بزرگى است میان شما و آنها، چرا که بیشتر پیروزی های مؤمنین از روى ایمان و امید آنها نشأت گرفته، وگر نه در بیشتر جنگ هایى که در اسلام واقع گردیده، تعداد کافران بسیار زیادتر از تعداد مسلمانان بوده و نیز در مهمّات جنگى، آنها مجهّزتر بودند، با این حال غالباً شکست می خوردند و این تنها از جهت ایمان مؤمنین و امید راستین ایشان به خداوند بود که با نیروی ایمان و خلوص شمشیر می زدند.
بنابراین مؤمنان واقعی همواره با خاطری آسوده و امید به پروردگار، به کارهای نیک روی می آورند؛ (فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلا صَالِحًا وَلا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَدًا)(کهف/۱۱۰) و از مرگ نمی هراسند، بلکه می گویند: (قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلا إِحْدَى الْحُسْنَیَیْنِِ)(توبه/۵۲).
دیگر داستان های قرآن نیز حکایتگر خوبی از شهامت ها و شجاعت های مردان خدا در پرتو اعتقاد به معاد هستند؛ از جمله:
۱ـ قرآن کریم در سوره بقره، آیات ۲۴۶ تا ۲۵۱، داستان گروهی از بنی اسرائیل را حکایت می‏کند که همراه «طالوت» (فرمانده الهی لشکرشان) برای مبارزه با جالوت که پادشاهی ستمگر بود، روانه میدان جنگ شده بودند. امّا پس از یک امتحان سخت گروهی باز ماندند و تنها تعدادی اندک پا به میدان جهاد گذاشتند. این اقلیت نیز به دو دسته تقسیم شدند: بعضی گرفتار وحشت و ترس گشتند و گفتند: ما امروز قدرتی برای مبارزه با جالوت و لشکریانش نداریم. امّا در مقابل این گروه، کسانی که ایمانی راسخ به روز رستاخیز داشتند، به بقیه هشدار دادند که نباید به کمیّت جمعیت نگاه کرد، بلکه باید کیفیت را در نظر گرفت؛ زیرا بسیار شده که یک جمعیت کم، امّا باایمان و مصمّم، به فرمان خدا بر انبوه جمعیت دشمن پیروز شده‏اند؛ (قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُو اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَهٍ قَلِیلَهٍ غَلَبَتْ فِئَهً کَثِیرَهً بِإِذْنِ اللَّهِ) (بقره/۲۴۹).
آری، کسی که مرگ را دریچه‏ای به جهان ابدی می‏داند و معتقد است که با مرگ، پرنده روحش از قفس تن آزاد شده و در آسمان بی کران پر می‏گشاید، نه تنها از مرگ و شهادت در راه هدف ترس و وحشتی به خود راه نمی‏دهد، بلکه به استقبال آن رفته، آن را عاشقانه در آغوش می‏کشد؛
مرگ اگر مرد است گو نزد من آی *** تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ
من از او عمری ستانم جاودان *** او ز من دلقی ستاند رنگ رنگ
۲ـ ساحران فرعون نیز به تهدیدهای شدید فرعون به خاطر اظهار ایمانشان به خدای یگانه وقعی نمی‏نهند و با صراحت به وی می‏گویند: (فَاقْضِ مَا أَنْتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِی هَذِهِ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا*إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَ لَنَا خَطَایَانَا وَمَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَى)(طه/۷۲).
هنگامی که جرقه‏های ایمان به معاد به اعماق جان آدمی می‏رسد، آن را چنان شعله‏ور می‏سازد که دیگر هیچ تهدیدی در برابر آن کارگر نیست و هر چیز جز خدا و لقای آخرت و نعیم جاودانش در نظر انسان بی‏ارزش و ناچیز است. همین ایمان نیرومند و شعله‏ور سبب شد که ساحران مادّیِ زبون و چاپلوس دیروز، به انسان های قوی و شجاع و پر استقامت امروز مبدّل شوند.

همان گونه که پیش از این اشاره شد، خداوند سبحان در کتاب خویش از راه های مختلف به ایجاد و تحکیم روح امید در آدمی مبادرت ورزیده است. اما یکی از راه های امید بخش برای مؤمنان گناهکار که از روح امید و اعتقاد به معاد سرچشمه می گیرد، اعتقاد به بهره مندی از شفاعت شافعان در روز قیامت و رستاخیز است.
موضوع شفاعت از اصول مسلّم اسلام است که روایات زیادى از طریق شیعه و اهل سنت درباره آن نقل شده است. در قرآن کریم نیز آیات متعددى درباره آن وجود دارد؛ مانند آیات ۴۲ تا ۴۸ سوره مدّثر که خداوند متعال عده اى از کسانى را که شفاعت شامل حال آنها نمی شود، نام برده است: (مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ*قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ*وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ*وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ*وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ*حَتَّى أَتَانَا الْیَقِینُ*فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَهُ الشَّافِعِینَ).
ازاین رو یکی از مزایایی که خدای متعال به مؤمنان اختصاص داده، این است که اگر مؤمن ایمان خودش را تا هنگام مرگ حفظ کند، به عذاب ابدی مبتلا نخواهد شد و گناهان کوچکش به واسطه اجتناب و دوری از گناهان کبیره بخشوده شده و گناهان بزرگش به وسیله توبه کامل و مورد قبول‏ پروردگارش آمرزیده می‏شود و اگر موفق به چنین توبه‏ای نشد، تحمل گرفتاری‏ها و مصائب دنیا، بار گناهانش را سبک می‏کند و سختی‏های برزخ و مواقف آغازین رستاخیز، ناخالصی هایش را می‏زداید و اگر باز هم از آلودگی‏های گناهان پاک نشد، به وسیله شفاعت ـ که مظهر تجلی بزرگ‏ترین و فراگیرترین رحمت الهی در اولیاء خدا به ویژه رسول اکرم و اهل بیت کرامش:می‏باشد ـ از عذاب دوزخ نجات خواهد یافت.
بر حسب روایات فراوان، مقام محمود نیز که در آیه (وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَکَ عَسَى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَحْمُودًا)(اسراء/۷۹) به رسول اکرم (ص) وعده داده شده، همین مقام شفاعت است (طباطبایی، ۱۳/۷۵). همچنین آیه شریفه (وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَترَْضى‏)(ضحی/۵) نیز اشاره به آمرزش الهی دارد که به واسطه شفاعت آن حضرت، شامل حال کسانی که استحقاق دارند، می‏شود. (همان، ۲۰/۳۱۰).
بنابراین بزرگ ترین و نهایی‏ترین امید مؤمنان گنهکار شفاعت است. کسانى که مرتکب جرایم سنگینى مى‏شوند، از یک سو گرفتار ناراحتى وجدان و از سوى دیگر گرفتار یأس از بخشودگى در پیشگاه خدا مى‏گردند و چون راه بازگشت را به روى خود مسدود مى‏یابند، عملاً حاضر به هیچ گونه تجدید نظر نیستند و با توجه به تیرگى افق آینده در نظرشان، ممکن است دست به طغیان و سرکشى بیشتری بزنند و یک نوع آزادى عمل براى خود تحت این عنوان که رعایت مقررات براى آنها سودى ندارد، قائل شوند. درست همانند بیمارى که از بهبودى مأیوس شده و سدّ پرهیز را به کلى شکسته است، چون آن را بى‏دلیل و فاقد تأثیر مى‏داند.
در برخی مواقع، ناراحتى وجدان که ناشى از این گونه جرایم است، موجب اختلالات روانى و یا موجب تحریک حس انتقام‏جویى از جامعه‏اى که او را چنین آلوده کرده است، مى‏گردد و به این ترتیب، گناهکار مبدّل به یک عنصر خطرناک و کانون ناراحتى براى جامعه مى‏شود که کمترین تأثیر چنین نگرشی، ایجاد و القای روح ناامیدی در جامعه است.
اما ایمان به شفاعت و امید به بهره مندی از آن، روزنه‏اى به سوى روشنایى به روى انسان مى‏گشاید. امید به آمرزش، آدمی را به کنترل خویش و تجدید نظر و حتى جبران گذشته تشویق مى‏کند، حس انتقام‏جویى در او تحریک نمى‏گردد و آرامش روانى به او امکان تبدیل شدن به یک عنصر سالم و صالح و در نهایت امیدوار مى‏دهد.
بنابراین اگر بگوییم توجه به شفاعت به معناى صحیح، یک عامل سازنده امید و بازدارنده از ناامیدی و افسردگی است که مى‏تواند از یک فرد مجرم و گناهکار، فردی صالح و امیدوار بسازد، گزاف نگفته‏ایم. با این وضع، جاى تردید باقى نمى‏ماند که شفاعت به معناى صحیح، نقش مؤثرى در دگرگونى حال افراد و اصلاح وضع آنها خواهد داشت.
البته توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که شفاعت دارای قیود و شرایط فراوانى است و کسانى که معتقد و امیدوار به آن هستند، براى بهره مندی از آن، ناگزیرند شرایط آن را فراهم سازند و از گناهانى همانند ظلم که امید شفاعت را به صفر مى‏رساند بپرهیزند؛ برنامه خود را از یک دگرگونى عمیق و همه جانبه در وضع خویش شروع کنند و براى رسیدن به مقام «ارتضاء»؛ (وَ لا یَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى‏)(انبیاء/۲۸) و برقرار ساختن عهد الهى؛ (وَ أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ)(بقره/۴۰)، از گناه توبه کنند و یا حداقل در آستانه توبه قرار گیرند، خلافکارى و شکستن سد قوانین الهى را متوقف سازند و یا لااقل تقلیل دهند و ایمان به خدا و دادگاه بزرگ رستاخیز را در خود زنده نگاه دارند و قوانین و مقررات او را محترم شمارند (مکارم شیرازی، ۱/۲۳۷) و تنها از این طریق، امید به شفاعت، امیدی صادق و حقیقی است و می تواند باعث استحکام پایه های خانه امید آدمی گردد.

۱- امید در راستای تکامل انسان است و تکامل انسان در قرآن، رسیدن به مقام خلیفه اللهی و مظهر تجلی اسماء الهی شدن است. از این رو، امید نیز در راستای تجلی صفات الهی، خصلتی نهادینه شده در وجود بشر است و به دست آوردن این امر مهم، از طریق تقویت آموزه های اعتقادی در نهاد آدمی میسر است.
۲- آموزه اعتقادی معاد جهت القا و تحکیم روح امید در آدمی، آموزه ای شناختی است که به دیدگاه و اعتقاد فرد نسبت به هستی، آغاز و فرجام جهان می پردازد و از سویی دیگر، تأثیر آن را در افزایش یا کاهش امید صادق و حقیقی در آدمی مورد ارزیابی قرار می دهد.
۳- یکی از مهم ترین اثرات یاد معاد در دنیا، آرامش و آسایش خاطر و به عبارت کوتاه تر، رسیدن به آرامش دنیوی است.
۴- یاد مرگ هم بر «آمال» و هم بر «آلام» که هر دو بی‏حد و اندازه جلوه می‏کنند، حدّ می‏زند و آنها را از آنچه که هستند، کوچک نشان می‏دهد.
۵- ایمان به معاد، چهره وحشت‏انگیز مرگ را که همیشه به صورت کابوسی بر افکار انسان ها سنگینی داشته و آرامش را از آنها سلب کرده، دگرگون می‏سازد و آن را از مفهوم فنا و نیستی به دریچه‏ای به سوی جهان بقا تغییر می‏دهد.
۶- یاد مرگ برای مؤمنان به عنوان مقصد زندگی دنیوی و آغاز زندگانی اُخروی، آسودگی خاطر و راحتی در برخورد با مشکلات دنیوی را در پی دارد، چرا که انسان های شایسته با مرگ به ملاقات خداوند می رسند (بقره/۲۲۳).
۷- یاد معاد، روح حیوانی انسان را مهار و هوس‏های کاذب آن را تعدیل می‏کند و از سردرگمی بی نهایت به هدف نهایی سوق می‏دهد.
۸- امیدواران حقیقی نه تنها از مرگ نمی ترسند، بلکه آن را بهترین وسیله برای حصول به آرزوهای خود می دانند و پیوسته آن را از خداوند تقاضا می کنند و با منطق شهادت که به اعتقاد شهید مطهری، سوختن و حل شدن در اجتماع برای احیای جامعه است، مرگ را در آغوش می کشند.
۹- دیدن سهمگین ترین صحنه ها در میدان نبرد باعث ایجاد ناامیدی و ترس از مُردن و به طور کلی عدم خوش بینی نسبت به آینده در انسان می شود. کمک به کاهش این اختلالات از طریق برشمردن امتیازات شهدا نسبت به سایرین، به تحکیم روح امید در نهاد آدمی منتهی می شود.
۱۰- یکی از راه های امیدبخش برای مؤمنان گناهکار که از روح امید و اعتقاد به معاد سرچشمه می گیرد، اعتقاد به بهره مندی از شفاعت شافعان در روز قیامت و رستاخیز است.
۱۱- بزرگ ترین و نهایی‏ترین امید مؤمنان گنهکار شفاعت است، چرا که امید به آمرزش، آدمی را به کنترل خویش و تجدید نظر و حتى جبران گذشته تشویق مى‏کند، حس انتقام‏جویى در او تحریک نمى‏گردد و آرامش روانى به او امکان تبدیل شدن به یک عنصر سالم و صالح و در نهایت امیدوار مى‏دهد.

۱. دیلمى‏، شیخ حسن؛ إرشاد القلوب إلى الصواب‏، چاپ پنجم، قم، جامعه مدرسین‏، ۱۳۷۶ش.
۲. رضایی اصفهانی و دیگران؛ تفسیر موضوعی قرآن، چاپ یازدهم، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۶ش.
۳. سبحانی تبریزی، جعفر؛ سیمای انسان کامل در قرآن، چاپ یازدهم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۷ش.
۴. طباطبایى، سید محمد حسین‏؛ المیزان فى تفسیر القرآن‏، چاپ پنجم، قم، جامعه‏ مدرسین‏، ۱۴۱۷ق.
۵. طیب، سید عبدالحسین؛ اطیب البیان، چاپ دوم، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ق.
۶. گنابادی، سلطان محمد؛ تفسیر بیان السعاده فى مقامات العباده، چاپ دوم، ‏بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ‏۱۴۰۸ق.
۷. مؤلفان؛ جلوه های خدامحوری در زندگی، قم، آیه حیات، ۱۳۸۵ش.
۸. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الأنوار، تهران، اسلامیه، بی تا.
۹. معتمدی، غلامحسین؛ انسان و مرگ، درآمدی بر مرگ شناسی، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۲ش.
۱۰. مغنیه، محمد جواد؛ الکاشف،‏ تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۲۴ق‏.
۱۱. مکارم شیرازى، ناصر؛ تفسیر نمونه‏، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.
۱۲. مولوی، جلال الدین محمد بلخی؛ مثنوی معنوی، تهران، نگاه پنجم، ۱۳۷۲ش.
۱۳. مهدوی، ابوالقاسم؛ هدف خلقت، به اهتمام سید حسن نواب، چاپ دوم، اصفهان، محبان، ۱۳۸۶ش.
۱۴. میبدى، رشیدالدین احمد بن ابى سعد؛ کشف الأسرار و عده الأبرار، چاپ پنجم، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۱ق.
۱۵. نجاریان، فرزانه؛ نقش امید در تکامل شخصیتی انسان، فصلنامه رشد معلم، شماره۱۰۲، صص۵۴-۵۰، ۱۳۷۳ش.
۱۶. نراقی، محمد مهدی؛ جامع السعادات، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۳ق.
۱۷. نیلی پور، مهدی؛ بهشت اخلاق، قم، مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر(عج)، ۱۳۸۵ش.
۱۸. هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.